ZWYCIĘSKA MATKA BOŻA, łac. Beata Maria Virgo de Victoria, tytuł → Maryi wyrażający prawdę o Jej zaangażowaniu w → historię zbawienia dokonanego przez → Jezusa Chrystusa i wiarę w jej pomoc w walce człowieka ze złem oraz opiekę nad nim w sytuacjach zagrażających jego bezpieczeństwu (→ Pośredniczka Łask).
I. KULT – Matki Bożej Zwycięskiej wyraża się gł. w tytułach kościołów i przedstawieniach ikonogr., zazwyczaj w typie → Hodegetrii, związanych ze zwycięskimi wydarzeniami w dziejach narodów eur.; jest Ona czczona m.in. w obrazie A. Mantegny z 1496 w kościele Madonna della Vittoria w Mantui, wzniesionym w podzięce za zwycięstwo księcia Franciszka II Gonzagi nad armią franc. 1495 w bitwie pod Fornovo; w nawiązaniu do pokonania wojsk tur. 1571 pod Lepanto (→ Naupaktos) pap. Pius V ustanowił 1572 święto M.B.Z. i wyznaczył jego obchód liturg. na 7 X; na pamiątkę zwycięstwa Ligi Katolickiej (3) 1620 pod Białą Górą nadano kościołowi S. Paolo w Rzymie wezwanie S. Maria della Vittoria, a Nejsvětější Trojice w Pradze - Panny Marie Vítězné; sanktuarium M.B.Z. powstało także w Mignanego na pamiątkę pokonania 1625 wojsk dowodzonych przez księcia Karola Emanuela I Wielkiego; w podzięce za zwycięstwo katolików nad protestantami w La Rochelle wzniesiono 1626 bazylikę Notre-Dame des Victoires w Paryżu; 1932 w Lecco dedykowano M.B.Z. nowo wybudowany kościół za ocalenie w czasie I wojny świat.; w Polsce do najstarszych form Jej kultu należy upamiętnienie zwycięstwa Króla Władysława II Jagiełły nad Krzyżakami pod Grunwald kem i ufundowanie 1412 kościoła Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej w Lublinie; w kościele pod wezwaniem św. Wojciecha Brdowie czczony jest obraz MB z. Dzieciątkiem, który w czasie bitwy pod Grunwaldem znajdował się w namiocie Władysława II Jagiełły; tytuł M.B.Z. pośrednio związany jest z obroną → Jasnej Góry i → ślubami Jana Kazimierza; z uwagi na wiarę w obronę Matki Bożej przed najazdami tureckimi, odnoszono go także do Jej przedstawienia z kościoła Dominikanów we Lwowie (obecnie w kościele św. Mikołaja w Gdańsku); podobnie zwycięstwo króla Jana III Sobieskiego 1683 pod Wiedniem rozpoznane było jako pomoc Matki Bożej i inspirowało do budowania i ustanawiania kościołów wotywnych, np. NMP Zwycięskiej w Mrozowie k. Wrocławia; ożywienie kultu M.B.Z. nastąpiło po bitwie z bolszewikami 15 VIII 1920 pod Warszawą i fundowaniu jako wotum za zwycięstwo kościołów pod Jej wezwaniem 1926 w Łodzi oraz 1929 w Warszawie; przedstawienie Kozielskiej M.B.Z. z sanktuarium św. An- drzeja Boboli w Warszawie stało się upamiętnieniem mordu dokonanego przez NKWD 1941 na pol. jeńcach m.in. w Katyniu; promotorem tytułu M.B.Z. był kard. S. Wyszyński, który pod Jej wezwaniem 1977 erygował parafię w Bydgoszczy; wezwanie to otrzymały także parafie w Chełmie, Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Poznaniu i Toruniu; od 1992 M.B.Z. jest patronką diecezji → warszawsko-praskiej; przesłankę teol. o zwycięstwie Matki Bożej stanowi orędzie → Fatimskiej Matki Bożej.
PrzSM I-II; J. Zbudniewek, Dzieje kultu M.B.Z. w Brdowie, Cz 1983, 1998; J. Kopeć, Bogarodzica w kulturze polskiej XVI wieku, Lb 1997; Zwycięstwo przychodzi przez Maryję, Cz 2006; 100-lecie kościoła pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego w Toruniu, To 2007; J. Nowak, Maryja w liturgii i pobożności Kościoła, Pz 2009; A. Wojtczak, Matka i Królowa. Ku integralnemu i pogłębionemu rozumieniu tytułów maryjnych, Pz 2009.
Kazimierz Pek
II. IKONOGRAFIA. W sztuce M.B.Z. wywodzona jest z typu Maryi Immaculaty (MB Niepokalana, od ok. XV w. autonomiczny wizerunek Maryi stojącej na półksiężycu, nawiązujący do Ap 12,1; niepokalane poczęcie NMP I-II, V); tytuł nadawano niekiedy wizerunkom Maryi stojącej na globie ziemskim z Jezusem Chrystusem jako Emanuelem, zabijającym krzyżem → węża; w ikonografii tytuł M.B.Z. jest bardziej związany z osobą Maryi przez określony kontekst teol.-społ. niż konkretny sposób wyobrażenia, np. ikona Matki Bożej w typie Hodegetrii, przeniesiona z kościoła Dominikanów we Lwowie do kościoła Dominikanów w Gdańsku lub dzieło Madonna Zwycięska A. → Mantegny z tronującą Matką Bożą z Jezusem stojącym na Jej kolanach, w otoczeniu świętych; odpowiednikiem tego określenia w sztuce wsch. jest → Nikopoia.
Zgodnie z wczesnośredniow. komentarzami półksiężyc, na którym Maryja opiera stopy, jest symbolem grzeszności świata; motywy astralne w odniesieniu do Madonny Apokalipt. pojawiły się w XIV w., a rozpowszechniły się w XV w. (promienie otaczające Jej głowę, półksiężyc), podobnie jak temat Matki Bożej tronującej na smoku lub stojącej na wężu; elementy triumfalne odnoszone były do Syna Maryi lub do Niej jako nowej Ewy (Lippo Vanni, Maryja Zwycięska - Nowa Ewa, 1358, kościół S. Domenico e Sisto, Rzym), przy czym przeciwstawienie Maryi Ewie znane było już sztuce wczesnochrześc. (np. rzym. rzeźba sepulkralna IV w. - sarkofag tzw. dogmatyczny, 2. ćwierć IV w., Muzea Wat.); jedno z wcześniejszych przedstawień tego typu wypełnia tympanon gotyckiego kościoła St. Severin w Paryżu - Maryja z Jezusem na tronie depcze smoka w asyście aniołów; symbolikę tę odrzucili protestanci, uznając ją za przejaw mariolatrii. W 1614 pap. Paweł V wystawił przed Bazyliką MB Większej kolumnę wotywną wg modelu G. Berthelota z brązową figurą Maryi z Jezusem w ramionach, stojącej na półksiężycu i depczącej smoka; kolumnę w stylu korynckim zaprojektował C.→ Maderna, z umieszczoną inskrypcją głoszącą chwałę Maryi, z której łona wyszedł Książę, dawca prawdziwego Pokoju (stąd nazwa Colonna della Pace); przykładem figury tego typu jest brązowa statua z 1593 autorstwa H. Gerharda, przedstawiająca Maryję Królową na półksiężycu, w koronie zamkniętej, z berłem w dłoni, 1643 umieszczona na kolumnie Marienplatz w Monachium (1970 zastąpiona kopią), wystawionej 1638 po ocaleniu miasta od najazdu szwedz.; znajdujące się przy cokole putta trzymają tarcze z napisami o charakterze apokalipt.: super aspidem (wąż - symbol herezji), et basiliscum (bazyliszek - symbol zarazy), et leonem (→ lew symbol wojny) i et dragonem (smok - symbol głodu); słowa układają się w wers Ps 91,13, który odnosi się do mesj. posłania Chrystusa i triumfu miasta nad przeciwnościami; inskrypcja wskazuje na Maryję jako protektorkę miasta, opiekunkę wiernych oraz fundatora - księcia bawarskiego Maksymiliana I; podobne kolumny wznoszono w Europie, m.in. 1667 w Wiedniu). Temat Immaculaty stał się jednym z bardziej popularnych w sztuce baroku, powtarzany np. w obrazach C. → Marattiego (1663, kościół St. Isidoro, Rzym), G.B. → Tiepola (1767-69, Prado, Madryt) i rzeźbie statuarycznej, ustawianej na placach miast w państwach kat.; temat ten popularyzował m.in. w Hiszpanii F. → Pacheco i D. → Velázquez, a ponadto F. → Zurbarán i B.E. → Murillo. W XVIII w. ujęcie Immaculaty w sztuce krajów kat. traktowane było (obok Figury Kościoła) jako przedstawienie Zwyciężczyni śmierci, szatana i herezji, a także wyraz triumfu kontrreformacji; niekiedy Maryja jako Immaculata Militans walczyła ze smokiem wyposażona we włócznię (zwł. w sztuce Hiszpanii); aspekt militarny znajdował wyraz w określeniach Triumfatrix Maria lub Generalissima (Waleczna Hetmanka), wywodzona z → Akathistosu.
IChK IV 2; R. Knapiński, Titulus ecclesiae - ikonografia wezwań współczesnych kościołów katedralnych w Polsce, Wwa 1999; A. Kramiszewska, Ikonografia Niepokalanego Poczęcia jako wyraz kultu Maryi Imakulaty, w. Święty wyjątek. Niepokalane Poczęcie Maryi, Kr 2004, 127-155; J.P.E. Storożyńska, J.M. Bartnik, M.B.Z. Cuda Maryi w historii Polski i świata, Kr 2012,
Mirosław Kruk
Encyklopedia Katolicka, t. 20, k.1539 - 1541. Lublin 2014.